"Compensation"

For each ecstatic instant
We must an anguish pay
In keen and quivering ratio
To the ecstasy.

For each beloved hour
Sharp pittances of years,
Bitter contested farthings
And coffers heaped with tears.

by Emily Dickinson

Franz Liszt- Hungarian Rhapsody No.2

El Greco, Saint Jerome as Scholar

El Greco, Saint Jerome as Scholar, 1610 (λάδι σε καμβά)

Metropolitan Museum New York

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (Ελ Γκρέκο) δημιούργησε τουλάχιστον πέντε έργα ζωγραφικής με θέμα τον Άγιο Ιερώνυμο. Σε αυτή την εκδοχή, από τα τελευταία χρόνια της ζωής του ζωγράφου, ο άγιος παρουσιάζεται να φοράει τα κόκκινα ράσα του καρδινάλιου και να κάθεται μπροστά από ένα ανοιχτό βιβλίο, κάτι που υποδεικνύει το ρόλο του ως μεταφραστή της Βίβλου από τα ελληνικά στα λατινικά. Παριστάνεται λιπόσαρκος, με βυθισμένα χαρακτηριστικά και μακριά λευκή γενειάδα, στοιχεία που παραπέμπουν στη γνώριμη μορφή του μετανοούντος. Το έργο είναι αξιόλογο κυρίως για το νέο τρόπο με τον οποίο ο καλλιτέχνης συνθέτει τις δύο πλευρές του Αγίου Ιερώνυμου, τη λόγια και την ασκητική.

"αέναο παρελθόν"

φωτ. celia g.

Τέλος έρχομαι στο σύγχρονο ελληνικό δράμα. Τα κεντρικά στοιχεία του ελληνικού δράματος είναι, από τη μια μεριά, η τριπλή αναφορά που περιέχει για μας η παράδοση: Αναφορά στους αρχαίους Έλληνες, αναφορά στο Βυζάντιο, αναφορά στη λαϊκή ζωή και κουλτούρα, όπως αυτή δημιουργήθηκε στους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου και κάτω από την Τουρκοκρατία. Από την άλλη μεριά, η αντιφατική και, θα μπορούσε να πει κανείς, ψυχοπαθολογική σχέση μας με τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό, που περιπλέκεται ακόμα περισσότερο από το γεγονός ότι ο πολιτισμός αυτός έχει μπει εδώ και δεκαετίες σε μια φάση έντονης κρίσης και υποβόσκουσας αποσύνθεσης.

Η διπλή και ταυτόχρονη αναφορά στην αρχαία Ελλάδα και στο Βυζάντιο, που αποτέλεσε το επίσημο «πιστεύω» του νεοελληνικού κράτους και του πολιτιστικού κατεστημένου της χώρας οδήγησε και οδηγεί σε αδιέξοδο, κατά πρώτο και κύριο λόγο διότι οι δυο αυθεντίες που επικαλείται βρίσκονται σε διαμετρική αντίθεση μεταξύ τους. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός είναι πολιτισμός ελευθερίας και αυτονομίας, που εκφράζεται στο πολιτικό επίπεδο στην πολιτεία ελεύθερων πολιτών που συλλογικά αυτοκυβερνώνται και στο πνευματικό επίπεδο με την ακατάπαυστη επαναστατική ανανέωση και αναζήτηση. Ο βυζαντινός πολιτισμός είναι πολιτισμός θεοκρατικής ετερονομίας, αυτοκρατορικού αυταρχισμού και πνευματικού δογματισμού. Στο Βυζάντιο δεν υπάρχουν πολίτες, αλλά υπήκοοι του αυτοκράτορα, ούτε στοχαστές, μόνο σχολιαστές ιερών κειμένων. Η προσπάθεια συνδυασμού και συμφιλίωσής τους δεν μπορούσε παρά να νεκρώσει κάθε δημιουργική προσπάθεια και να οδηγήσει σε ένα στείρο σχολαστικισμό, όπως αυτός που χαρακτήριζε το πνευματικό κατεστημένο της χώρας επί ενάμιση σχεδόν αιώνα μετά την ανεξαρτησία και που επαναλάμβανε τα χειρότερα μιμητικά στοιχεία του Βυζαντίου.

Καθ’ όσο ξέρω, είμαστε ο μόνος λαός με μεγάλο πολιτιστικό παρελθόν που πρόσφερε στον κόσμο το γελοίο και θλιβερό θέαμα προσπάθειας τεχνητής επαναφοράς της γλώσσας που μιλιόταν πριν από 25 αιώνες. Ούτε οι Ιταλοί προσπάθησαν να ξαναζωντανέψουν τα λατινικά, ούτε οι Ινδοί τα σανσκριτικά. Και είναι εξίσου χαρακτηριστικό ότι ενώ η Δυτική Ευρώπη, στους δυο περασμένους αιώνες γέννησε δεκάδες λαμπρούς ελληνιστές, μόνο τρία ονόματα έχουμε που μπορούν να σταθούν αχνά στο ίδιο επίπεδο με αυτούς: Τον Κοραή, τον Βερναρδάκη και τον Συκουτρή –τον οποίο Συκουτρή οδήγησε χαρακτηριστικά σε αυτοκτονία ο φθόνος και το μίσος των κηφήνων του εν Αθήνησι Πανεπιστημίου.

Περηφανευόμαστε ότι είμαστε απόγονοι των αρχαίων, αλλά για να μάθουμε τι έλεγαν και τι ήταν οι αρχαίοι πρέπει να προσφύγουμε σε ξένες εκδόσεις και σε ξένες μελέτες. Αυτή η ίδια στάση έκανε ασφαλώς επίσης αδύνατη τη γονιμοποίηση της λαϊκής παράδοσης και τη μεταφορά της στο χώρο της έντεχνης παιδείας, με εμφατική εξαίρεση την ποίηση. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι ο τεράστιος μουσικός πλούτος της λαϊκής μουσικής σε μελωδίες, ρυθμούς, κλίμακες και όργανα έμεινε νεκρός στα χέρια των νεοελλήνων συνθετών, όπως έμεινε άχρηστος και ο αρχιτεκτονικός και διακοσμητικός πλούτος της λαϊκής παράδοσης.

Τέλος, αυτή η αναφορά στα δύο μεγάλα παρελθόντα, με τον αποστειρωτικό τρόπο που ετέθη, είναι στη ρίζα της σχιζοφρενικής μας σχέσης με το δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό, του συνδυασμού ενός κακομοιριασμένου αισθήματος κατωτερότητας και μιας ψωροπερήφανης και αστήρικτης αυθάδειας. Έτσι παίρνουμε από τους ξένους τις BMW, τις τηλεοράσεις, τα κατεψυγμένα, κλπ, κλπ, χωρίς να μιλήσω για τα πακέτα Ντελόρ και τους βρίζουμε για την υποδούλωσή τους στην τεχνική και στον ορθολογισμό τους. Πράγματα που η Δύση βέβαια δεν περίμενε τους νεοφώτιστους ελληνορθόδοξους για να τα κριτικάρει και να τα καταγγείλει η ίδια και που δεν απαλείφονται με μια ετήσια εκδρομή στο Άγιο Όρος. Φαντάζομαι ότι δεν περιμένετε από μένα να δώσω συνταγές για το πώς θα μπορούσαμε να υπερβούμε αυτή τη δραματική βουβαμάρα που πολιτισμικά μας χαρακτηρίζει σήμερα. Για ένα πράγμα είμαι βέβαιος: αυτό που από την ελληνική ιστορία διαδόθηκε, γονιμοποίησε τον κόσμο και παραμένει σημείο αναφοράς και πηγή έμπνευσης είναι η αρχαία ελληνική δημιουργία και η ανάδυση μέσα από αυτήν των ιδεών της αυτονομίας και της ελευθερίας. Αν η Δυτική Ευρώπη μπόρεσε, με τη σειρά της, να μεγαλουργήσει κι αυτή επί δέκα σχεδόν αιώνες, είναι και διότι μπόρεσε να συγκροτήσει μέσα από τις δυο Αναγεννήσεις, την κλασσική εποχή, το Διαφωτισμό και τις μετέπειτα εξελίξεις, μια σχέση δημιουργικού διαλόγου κι όχι μιμητικής επανάληψης με τα αρχαία ελληνικά σπέρματα. Για μας σήμερα, αν είμαστε ικανοί να τον συγκροτήσουμε, ένας τέτοιος διάλογος που προϋποθέτει και τη βαθιά γνώση και το σεβασμό της λαϊκής μας παράδοσης δεν μπορεί παρά να είναι διπλός: και με τους αρχαίους και με την τεράστια πολιτιστική κληρονομιά της Δυτικής Ευρώπης.

Όπως το ανέφερα ήδη, και αυτός ο δυτικός πολιτισμός περνάει σήμερα μια βαθιά κρίση που δεν ξέρουμε αν και πότε θα μπορέσουν οι δυτικοί λαοί να την ξεπεράσουν. Είτε το θέλουμε είτε δεν το θέλουμε, στο ίδιο καράβι είμαστε μπαρκαρισμένοι κι εμείς και δεν εννοώ τις οικονομικές και διπλωματικές διασυνδέσεις. Αν μπορέσουμε να αφομοιώσουμε δημιουργικά τον απέραντο πολιτισμικό πλούτο που δημιούργησε η Δύση –και που περιέχει έστω και ανεπαρκώς την αρχαία ελληνική αναφορά-θα μπορέσουμε ίσως να μιλήσουμε μια πραγματικά δική μας γλώσσα και να παίξουμε την παρτίδα μας σε μια νέα πολιτιστική συμφωνία. Αλλιώς θα εξακολουθήσουμε να βράζουμε στο ζουμί μας και να καλλιεργούμε την περιθωριακή μας ασημαντότητα.

Κορνήλιος Καστοριάδης

πηγή: Erleichda

"δύο και δύο κάνουν πέντε..."

Zinaida Serebriakova, House of Cards (1919) 

"Τα αξιοσέβαστα μυρμήγκια  άρχισαν από τη μυρμηγκοφωλιά και θα τελειώσουν ασφαλώς εκεί, πράγμα που τους περιποιεί μεγάλη τιμή για την επιμονή τους και το θετικό τους πνεύμα. Ο άνθρωπος όμως είναι επιπόλαιο πλάσμα, ανισόρροπο και ίσως όπως ο παίκτης του σκακιού, αγαπά μόνο το παίξιμο κι όχι το σκοπό του παιχνιδιού. Και ποιος ξέρει (δεν μπορούμε να απαντήσουμε με βεβαιότητα), ίσως ο σκοπός στον οποίο τείνει η ανθρωπότητα να είναι δηλαδή μόνο το ακατάπαυστο παίξιμο· ενδιαφέρεται μόνο για την ίδια τη ζωή, κι όχι για το σκοπό της, που δεν είναι άλλος βέβαια παρά το δύο και δύο κάνουν τέσσερα, δηλαδή ένας τύπος. Μα το δύο και δύο κάνουν τέσσερα, αυτό δεν είναι πια η ζωή, κύριοι, είναι η αρχή του θανάτου. Άλλωστε πάντα το φοβόταν το δύο και δύο κάνουν τέσσερα, το φοβάμαι ακόμη κι εγώ. Ας παραδεχτούμε πως ο άνθρωπος άλλο δεν κάνει παρά να αναζητάει το δύο και δύο κάνουν τέσσερα· διασχίζει ωκεανούς ριψοκινδυνεύει τη ζωή του ψάχνοντας, μα πραγματικά φοβάται να βρει κάτι, φοβάται στα γερά. Καταλαβαίνει ότι, όταν θα το βρει, δεν θα έχει πια τίποτε άλλο να ζητήσει. Οι εργάτες σαν αποτελειώνουν τη δουλειά τους  παίρνουν τουλάχιστον χρήματα, πάνε στο καπηλειό κι έπειτα ψάχνουν πάλι για δουλειά. Και να, βρίσκουν για άλλες έξι  μέρες. Μα ο άνθρωπος πού θα πάει; Ναι, βλέπει κανείς ότι στενοχωριέται, όταν φτάνει στο σκοπό του. Αγαπά την πορεία προς ένα σκοπό, μα όχι και την απόλυτη επίτευξή του. Αυτό είναι βέβαια παράξενο. Με μια λέξη ο άνθρωπος είναι παράξενα καμωμένος. Δίχως άλλο υπάρχει ένα αστείο μέσα σε όλα αυτά. Μα το δύο και δύο κάνουν τέσσερα, αυτό είναι ανυπόφορο. Δύο και δύο κάνουν τέσσερα! Κατά τη γνώμη μου, κύριοι, είναι αυθάδεια. Το δύο και δύο κάνουν τέσσερα, μοιάζει με κάποιον αναιδή που στέκεται στη μέση του δρόμου με τα χέρια στη μέση και σου τον φράζει, σε προκαλεί. Συμφωνώ, δύο και δύο κάνουν τέσσερα, είναι ένα θαυμάσιο πράγμα· ε λοιπόν, και το δύο και δύο κάνουν πέντε, είναι καμιά φορά πιο χαριτωμένο."

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, από Το υπόγειο, μετ. Γιώργης Σημηριώτης, σελ. 42,43 (Ελευθεροτυπία, ειδική έκδοση, 2006)

"Ausência" - Carlos Drummond

"A ausência é um estar em mim."

Candido Portinari, "Young woman" 1934

ΑΠΟΥΣΙΑ (Ausência )

Για πολύ καιρό σκεφτόμουν ότι η απουσία είν' έλλειψη.

Και λυπόμουν, ο άσxετος, για την έλλειψη.

Σήμερα δεν λυπάμαι γι' αυτήν.

Δεν υπάρxει έλλειψη στην απουσία.

Η απουσία είναι μια ύπαρξη μέσα μου

Και την νιώθω, λευκή, τόσο ενωμένη,

αγκαλιασμένη απ' τα μπράτσα μου,

που γελώ, και xορεύω κι επινοώ

xαρούμενα επιφωνήματα.

Γιατί την απουσία, αυτή την αφομοιωμένη απουσία,

Κανείς δεν την κλέβει πια από μένα.

(Μετάφραση: Αντρέα Παγουλάτου)

Ausência
Por muito tempo achei que a ausência é falta. 

E lastimava, ignorante, a falta. 

Hoje não a lastimo. 

Não há falta na ausência. 

A ausência é um estar em mim. 

E sinto-a, branca, tão pegada, aconchegada nos meus braços, 

que rio e danço e invento exclamações alegres, 

porque a ausência, essa ausência assimilada, 

ninguém a rouba mais de mim.
Carlos Drummond de Andrade**

**Ο Carlos Drummond de Andrade (1902 - 1987) θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές της Βραζιλίας όλων των εποχών (μάλιστα, το ποίημά του "Canção Amiga" ("Friendly Song"), είναι τυπωμένο στο χαρτονόμισμα των 50 cruzados). Το έργο του εμφανίζει γλωσσική ελευθερία και ελεύθερο στίχο. Ο Alfredo Bosi δήλωσε σχετικά με την ποίησή του: "The work of Drummond reaches – as Fernando Pessoa and Jorge de Lima and Murilo Mendes Herberto Helder – a coefficient of loneliness that detached from the soil of history, leading the reader to an attitude free of references, trademarks or ideological or prospective" (1994).

Remember

"Remember, Remember the 5th of November" 
φωτογραφία του John Dillwyn, 
από τον εορτασμό της Guy Fawkes Night, το 1854.

Το 1605 οργανώθηκε από μια ομάδα καθολικών η Συνωμοσία της Πυρίτιδας. Η συνομωσία ήταν αντίδραση στην τυραννική βασιλεία του Ιακώβου Α' και στα σκληρά μέτρα του προτεστάντη βασιλιά απέναντι στους Καθολικούς. Ως σκοπό είχε τη δολοφονία του βασιλιά Ιακώβου Α' της Αγγλίας, της οικογένειάς του καθώς και μελών της αριστοκρατίας, με την ανατίναξη των κτιρίων του Βρετανικού Κοινοβουλίου στο Λονδίνο, κατά την έναρξη της Βουλής στις 5 Νοεμβρίου. Η σύλληψη του Γκάι Φωκς, ενός εκ των συνωμοτών, οδήγησε στην αποκάλυψη και των άλλων συνωμοτών. Οι συνωμότες καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν με αγχόνη και διαμελισμό. Σε ανάμνηση της αποτυχημένης απόπειρας να ανατινάξουν το Κοινοβούλιο, η 5η Νοεμβρίου, στην Αγγλία και σε άλλες χώρες,  εορτάζεται σαν Νύχτα του Γκάι Φωκς (Guy Fawkes Night ή Bonfire Night). 

John Lennon, Remember *

*Στο τέλος του τραγουδιού ο Lennon τραγουδάει: Remember, Remember the 5th of November (αναφορά στην Guy Fawkes Night) και τότε ακούγεται μια έκρηξη.